نوآوری های قانون جدید چک
1) خروج صدور دسته‌چک از حیطه اختیار بانک‌های تجاری و تمرکز آن در سامانه صیاد بانک مرکزی
2) منوط کردن اعتبار صدور چک به ثبت اطلاعات آن در سامانه یکپارچه بانک مرکزی
3) برقراری تقارن اطلاعات هنگام صدور برگه چک با ایجاد امکان استعلام آنی وضعیت اعتباری صادرکننده
4) صدور اجرائیه دادگاه علیه صادرکننده چک بلامحل بدون رسیدگی ماهوی
5) پیش‌بینی مسئولیت و مجازات برای بانک‌ها و کارمندان آنها در تخلفات مرتبط با چک
مشخصات ظاهری چک‌های جدید
• رنگ این چک‌ها بنفش است.
• در چک‌های جدید شناسه یکتای ۱۶ رقمی در سمت چپ بالای هر برگ چک دیده می‌شود. همچنین بارکد نیز بر روی هر برگ چک چاپ می‌شود.
• درج عبارت «کارسازی این چک منوط به ثبت صدور، دریافت و انتقال آن در سامانه صیاد است.»
الزامات قانونی چک‌های جدید
تمام صادرکنندگان، انتقال‌دهندگان و ذینفعان چک، ملزم به رعایت موارد زیر می‌باشند:
• لزوم ثبت تمام چک‌های جدید در سامانه صیاد، هنگام ثبت، تایید و انتقال
• ممنوعیت دارندگان چک برگشتی رفع سوء اثر نشده، از صدور چک جدید و ثبت آن در سامانه صیاد
• لزوم صدور چک در وجه ذینفع مشخص و ممنوعیت صدور آن در وجه حامل
• جایگزینی پشت‌نویسی چک‌های طرح جدید از طریق ثبت انتقال در سامانه صیاد
سامانه صیاد چیست؟
سامانه صیاد سبب منحصر به‌فرد بودن چک و آنلاین بودن آن بدون در نظر گرفتن بانک صادرکننده می‌شود. با استقرار این سامانه، اندازه و فرمت برگ چک برای همه بانک‌ها یکسان شده و ضمناً، اطلاعات هویتی صاحب چک به‌همراه شناسه استعلام در قالب یک بارکد دوبعدی روی چک درج می‌شود که این موضوع، امکان سوءاستفاده‌های احتمالی را کاهش می‌دهد.
ابزارهای دسترسی به سامانه صیاد:
• اینترنت‌بانک و برنامک موبایلی بانک
امکان دسترسی به ابزار فوق را کاربر می‌بایست از بانک خود درخواست کند. کاربر می‌تواند فرآیندهای ثبت، تایید و انتقال چک در سامانه صیاد را از طریق ابزار یاد شده صورت دهد. لازم به ذکر است، امکان ثبت چک صرفاً از طریق بانک صادرکننده آن دسته چک امکان‌پذیر می‌باشد. این در حالی است که سایر فرآیندها از قبیل تایید و یا انتقال چک هر یک از بانک‌ها توسط ابزار فوق امکان‌پذیر بوده و نیازی به یکسان بودن بانک کاربر با بانک صادرکننده آن چک (که لزوما متعلق به آن شخص نیست) نمی‌باشد.
• برنامکهای موبایلی حوزه پرداخت
با توجه به در دسترس‌بودن برنامکهای حوزه پرداخت، خدمات پرکاربرد از قبیل امکان ثبت چک (متعلق به هر یک از بانک‌ها)، تایید چک (چکی که کاربر به عنوان ذینفع قصد دریافت آن را دارد و نیاز است تا پیش از دریافت فیزیک چک، مندرجات آن را استعلام کرده و با فیزیک چک تطبیق دهد) و همچنین انتقال چک، توسط برنامکهای یاد شده ارائه می‌شوند. لازم به ذکر است، نیازی به انجام هیچ اقدامی از جانب بانک، برای دسترسی به برنامکهای یاد شده وجود نداشته و افراد می‌توانند برنامکهای فوق را دانلود و استفاده کنند. همچنین خاطر نشان می‌سازد، برنامکهای حوزه پرداخت صرفاً امکان ارائه خدمت به مشتریان حقیقی و حساب‌های انفرادی را دارا می‌باشند. مراجعه به سامانه صیاد از طریق برنامکهای موبایلی حوزه پرداخت برای ثبت، تایید یا انتقال چک صرفا باید از طریق تلفن‌همراهی که سیم‌کارت آن متعلق به خود شخص است، انجام شود. (مجموعه برنامکهای قابل استفاده در این حوزه از طریق وبسایت شرکت شبکه الکترونیکی پرداخت کارت (شاپرک) به نشانی www.shaparak.ir قابل دریافت و نصب می‌باشد).
• مراجعه به شعب بانک‌های عامل
تمام شعب شبکه بانکی قابلیت ارائه خدمات سامانه صیاد را دارا می‌باشند و قادر هستند برای آن دسته از مشتریانی که امکان دسترسی به ابزار غیرحضوری را ندارند، اقدام‌های لازم را از جانب آنان صورت دهند. لازم به ذکر است، به منظور ثبت چک، شخص صادرکننده صرفاً می‌تواند به بانک صادرکننده دسته چک خود مراجعه کرده و در زمان تایید دریافت چک نیز شخص تایید‌کننده(ذینفع) می‌تواند صرفاً به بانک خود (بانکی که در آن دارای حساب فعال می‌باشد) مراجعه کند و فرآیند تایید از سوی شخص و توسط بانک صورت گیرد.
• سایر ابزار مورد استفاده برای ارائه خدمات چک به مشتریان از جمله تلفن‌بانک، ابزار پیامکی، کدهای دستوری و سایر روش‌هایی که توسط شبکه بانکی اطلاع‌رسانی خواهند شد.
نحوه ی استعلام چک صیادی
افراد قبل از دریافت چک می‌توانند شناسه استعلام ۱۶ رقمی مندرج در چک‌های صیادی را به سامانه استعلام پیامکی بانک مرکزی به سر شماره ۷۰۱۷۰۱ پیامک کنند، تا از وضعیت اعتباری صادرکننده چک از نظر تعداد و مبلغ چک‌های برگشتی ثبت‌شده در سامانه بانک مرکزی اطلاع پیدا کنند. گفتنی است، شناسه استعلام باید بدون هیچ‌گونه کاراکتر اضافی برای این سامانه پیامکی ارسال شود.
این وضعیت ها در قالب 5 رنگ زیر استعلام می گردند:
سفید: صادرکننده چک فاقد هرگونه سابقه چک برگشتی بوده یا درصورت وجود سابقه، تمامی موارد رفع سوء اثر شده است.
زرد: صادرکننده چک دارای یک فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۵ میلیون تومان تعهد برگشتی است.
نارنجی: صادرکننده چک دارای دو الی چهار فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۲۰ میلیون تومان تعهد برگشتی است.
قهوه ای: صادرکننده چک دارای پنج تا ده فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۵۰ میلیون تومان تعهد برگشتی است.
قرمز: صادرکننده چک دارای بیش از ده فقره چک برگشتی یا بیش از مبلغ ۵۰ میلیون تومان تعهد برگشتی است.
پاسخ به استعلام چک صیادی، ظرف مدت ۱۵ دقیقه و به‌صورت پیامکی ارسال می‌شود. اما اگر به هر دلیلی تا ۱۵ دقیقه پاسخی از مرکز صیاد دریافت نشد، نتیجه با پیامک «عدم امکان اخذ استعلام» اعلام خواهد شد و افراد باید مجدداً برای دریافت استعلام اقدام کنند.
استعلام چک‌ها از طریق پیامک هزینه‌ای ۳۵۰ تومانی برای ارسال کننده پیام به همراه دارد. استعلام رایگان چک صیادی نیز امکان‌پذیر است و افراد از طریق تارنمای بانک مرکزی می‌توانند شناسه ۱۶ رقمی مندرج در چک‌های صیادی را در بخش استعلام چک صیادی سایت بانک مرکزی وارد کرده و نسبت به اعتبارسنجی چک به صورت رایگان اقدام کنند.
ضرورت ثبت اطلاعات چک در سامانه صیاد
• چگونگی مهاجرت و تغییر رفتار و ذائقه مردم در استفاده از چک الکترونیک بسیار حایز اهمیت است و مستلزم تدبیر و برنامه‌ریزی، تدریجی عمل کردن و همراهی رسانه‌ها و مردم برای فرهنگ‌سازی است.
• در زمینه الکترونیک شدن چک، دو تکلیف اساسی به بانک مرکزی محول شده است؛ یک تکلیف مربوط به راه‌اندازی چک الکترونیک می‌شود و دیگری موضوع ثبت نقل و انتقالات چک‌های فیزیکی است.
• سامان‌دهی چک از بانک مرکزی آغاز شده است و بانک مرکزی سامان‌دهی چک را با تاسیس و راه‌اندازی سامانه‌های چکاوک (1396) و صیاد (1397) پیش از تصویب قانون جدید چک در سال 1397 آغاز کرده بود.
• چک الکترونیک جایگزین چک کاغذی نخواهد شد. به عبارت دیگر، چک کاغذی هنوز در گردش خواهد ماند.
• روال کار با چک الکترونیک به نحوی خواهد بود که به راحتی و سادگی، چک الکترونیک توسط بانک‌ها صادر می‌شود و دیگر نیازی به چک کاغذی نخواهد بود. مشتریان بانکی می‌توانند از طریق کارتابلی که در اختیار ایشان قرار گرفته، اقدام به صدور چک کنند. گیرنده نیز از طریق کارتابل خود می‌تواند چک را مشاهده و از بانک وصول مبلغ آن را درخواست کند و یا اینکه در صورت لزوم، چک الکترونیک دریافت شده را به دیگری انتقال دهد.
• چک الکترونیک بدون امضای الکترونیک اجرایی نمی‌شود و بنابراین عدم فراگیری امضای الکترونیک میان عموم مردم اصلی‌ترین مشکلات ما در راه‌اندازی چک الکترونیک به شمار می‌رود.
• چک ابزار مبادله بسیار پرکاربردی است و طبیعتاً هرگونه تغییر ناگهانی و بدون تدبیر در این زمینه، باعث برهم زدن چرخه تجاری کشور خواهد شد.
• تمامی افرادی که قصد استفاده از چک دارند ملزم هستند که پس از صدور چک، اطلاعات چک صادر شده را به همراه اطلاعات دریافت کننده چک در سامانه صیاد ثبت کند.
• دریافت کننده چک هم در صورتی که قصد انتقال چک به شخص دیگری داشته باشد، ملزم است اطلاعات را در این سامانه ثبت کند.
• عملاً ظهرنویسی چک به صورت دستی حذف و تمام زنجیره نقل و انتقالات چک در سامانه صیاد اتفاق خواهد افتاد.
• علاوه بر درگاه‌های بانکی، کانال‌های ارتباطی دیگر همچون اپلیکیشن‌های پرداخت را نیز مدنظر قرار داده‌ایم تا تعاملات مردم با این سامانه تسهیل شود.
نحوه وصول چک‌های ثبت شده در سامانه صیاد
مالک نهایی چک (آخرین ذینفع چک) در تاریخ سررسید آن، با مراجعه به شعبه هر کدام از بانک‌های کشور می‌تواند نسبت به وصول مبلغ چک اقدام کند. بدین ترتیب بانک موظف خواهد بود پس از انجام استعلام‌های لازم از سامانه صیاد، نسبت به مالکیت شخص ذینفع (شخصی که وجه چک به حساب ایشان واریز خواهد شد) اطمینان حاصل کرده و سپس اقدامات لازم را در این خصوص صورت دهد. در صورت کسری حساب صادرکننده (شخصی که چک در ابتدا متعلق به او بوده است) می تواند مبلغ موجود در آن حساب را طلب کرده و همچنین خواهان پرداخت مبلغ کسری چک از محل مبالغ موجود در سایر حساب‌های انفرادی ریالی صاحب حساب در همان بانک (به ترتیب اعلامی توسط بانک مرکزی) شود. همچنین مطابق قانون جدید چک تمام حساب‌های صادرکننده چک در تمام بانک‌ها و موسسات اعتباری به میزان مبلغ کسری چک پس از گذشت 24 ساعت از ثبت غیرقابل پرداخت بودن (ثبت برگشت چک) به ترتیب اعلامی از سوی بانک مرکزی مسدود خواهد شد.
مراحل نقد کردن چک برگشتی طبق قانون جدید
دارندگان چک پس از دریافت گواهی نامه عدم پرداخت، شکایت خود را در دفاتر خدمات الکترونیک قوه قضائیه ثبت می کنند که بعد از ثبت، محاکم دادگستری حداکثر یک هفته چک را مورد بررسی قرار می دهد و در صورت وجود شرایط قانونی، اجرائیه صادر می کند که طبق این اجرائیه ۱۰ روز به صادر کننده چک برگشتی مهلت داده می شود بدهی خود را پرداخت کند، در غیر این صورت از طریق قانون “نحوه اجرای محکومیت های مالی” با صادر کننده چک برگشتی، برخورد می شود.
آموزش گام به گام نقد کردن سریع چک برگشتی طبق قانون جدید چک
* اگر در متن چک قید شده باشد که این چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهد یا تحقق شرط خاصی صادر شده است، امکان استفاده از این رویه وجود ندارد.
گام اول: رجوع به بانک، برگشت زدن چک و دریافت گواهی نامه عدم پرداخت که دارای کد رهگیری است.
گام دوم: رجوع به دفاتر خدمات قضایی و درخواست صدور اجراییه قضایی
گام سوم: انتظار یک هفته ای برای انجام اقدامات اداری توسط مراجع قضایی
گام چهارم: دریافت اجراییه قضایی
گام پنجم: نقد کردن چک برگشتی بوسیله اجراییه قضایی
بر طبق اجراییه دادگستری 10 روز به صادر کننده چک برگشتی مهلت داده می شود بدهی خود را پرداخت کند.
نحوه برگشت زدن چک و دلایل برگشت چک
بانک در موارد زیر، مجاز به پرداخت وجه چک نبوده و با درخواست دارنده چک، موظف به ثبت غیرقابل پرداخت بودن چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی و صدور گواهینامه عدم پرداخت متضمن کد رهگیری مطابق شرایط و تشریفات مقرر در قانون می‌باشد.
• عدم کفایت موجودی حساب جاری و عدم امکان تأمین وجه چک از محل سایر حساب‌های صادرکننده چک در همان بانک به شرح مندرج در ضوابط ابلاغی بانک مرکزی
• عدم انطباق امضای مندرج در چک با نمونه امضای معرفی شده توسط مشتری یا وکیل/نماینده قانونی وی در حدود عرف بانکداری
• تشخیص اختلاف در مندرجات برگه چک در چارچوب قوانین و مقررات مربوط
• صدور دستور عدم پرداخت توسط صادرکننده یا ذینفع یا قائم مقام قانونی آنها، در چارچوب ماده (14) قانون
• بسته بودن حساب جاری یا انسداد بخشی از/تمام موجودی آن از جمله به موجب قانون، دستور مرجع قضایی یا به دستور مشتری و عدم امکان تأمین وجه چک از محل سایر حساب‌های صادرکننده چک در همان بانک به‌گونه‌ای که امکان پرداخت وجه چک به طور کامل میسر نباشد
• قلم‌خوردگی در متن چک (درصورت فقدان ظهرنویسی مرتبط با تصحیح قلم‌خوردگی)
• عدم انطباق مندرجات برگه چک با مندرجات ثبت شده در سامانه صیاد
• سایر موارد به موجب قوانین و مقررات موضوعه
لازم به تاکید است در صورت تحقق موارد فوق، بانک مکلف است به درخواست دارنده چک، فوراً غیر قابل پرداخت بودن آن را در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ثبت کند و با دریافت کد رهگیری و درج آن در گواهینامه عدم پرداخت، علت یا علل عدم پرداخت را صریحاً قید و آن را امضاء، مهر و به متقاضی (دارنده چک) تسلیم کند.
در گواهینامه عدم پرداخت باید هویت و نشانی کامل صادرکننده و دارنده چک، کد رهگیری دریافت شده از سامانه یکپارچه بانک مرکزی، مهر بانک و شخص حقوقی و وضعیت مطابقت یا عدم مطابقت امضای چک و نمونه امضای موجود در بانک درج شده باشد، در غیر این صورت در مراجع قضائی و ثبتی به آن ترتیب اثر داده نمی‌شود.
دارنده چک برگشتی با در دست داشتن گواهینامه عدم پرداخت، می تواند به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی قوه قضائیه رفته و درخواست صدور اجراییه از دادگاه صالح را کند. دادگاه با بررسی متن چک و احراز سه شرط مذکور در ماده (23) قانون صدور چک (1- وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی نشده باشد؛ 2- در متن چک قید نشده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است؛ و 3-گواهی عدم پرداخت به دلیل موضوع ماده 14 صادر نشده باشد. به این معنا که صادرکننده یا ذینفع چک اعلام نکرده باشد که چک مفقود یا سرقت یا جعل شده است و یا اینکه از طریق کلاه‌برداری یا خیانت در امانت یا جرائم دیگر به دست نیامده باشد) اجرائیه را صادر می‌کند. از تاریخ ابلاغ اجرائیه، ۱۰ روز به صادرکننده چک برگشتی مهلت داده می‌شود که مطالبات خود را پرداخت کند یا با موافقت دارنده ترتیبی برای پرداخت آن بدهد یا مالی را معرفی کند، در غیر این‌صورت، حسب درخواست دارنده چک، مطابق قانون «نحوه اجرای محکومیت‌های مالی» اقدام خواهد شد.
نحوه رفع سوء اثر چک
طبق قانون جدید چک، در هر یک از موارد زیر، بانک مکلف است مراتب را در سامانه یکپارچه بانک مرکزی اعلام کند تا فورا و به صورت برخط از چک رفع سوءاثر شود
• واریز کسری مبلغ چک به حساب جاری نزد بانک محال‌علیه و ارائه درخواست مسدودی که در این صورت بانک مکلف است ضمن مسدود کردن مبلغ مذکور تا زمان مراجعه دارنده چک و حداکثر به مدت یک سال، ظرف مدت سه روز واریز مبلغ را به شیوه‌ای اطمینان‌بخش و قابل استناد به اطلاع دارنده چک برساند.
• ارائه لاشه چک به بانک
• ارائه رضایت‌نامه رسمی (تنظیم‌شده در دفاتر اسناد رسمی از دارنده چک یا نامه رسمی از شخص حقوقی دولتی یا عمومی غیردولتی دارنده چک به بانک
• ارائه نامه رسمی از مرجع قضائی یا ثبتی ذی‌صلاح مبنی بر اتمام عملیات اجرائی در خصوص چک به بانک
• ارائه حکم قضائی مبنی بر برائت ذمه صاحب حساب در خصوص چک به بانک
• سپری شدن مدت سه‌سال از تاریخ صدور گواهینامه عدم پرداخت مشروط به اینکه درخصوص چک مورد نظر دعوای حقوقی یا کیفری در دادگاه ها و مراجع قضایی طرح نشده باشد.
محدودیت‌های دارندگان چک برگشتی
در قانون جدید چک، بعد از ثبت غیرقابل پرداخت بودن یا کسری مبلغ چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی، این سامانه مراتب را به صورت برخط به تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری اطلاع می‌دهد. پس از گذشت بیست و چهار ساعت، تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری حسب مورد مکلفند تا زمانی که از چک برگشتی رفع سوء اثر نشده است، محدودیت‌های زیر را نسبت به صاحب حساب و امضاکننده چک برگشتی اعمال کنند:
• عدم امکان افتتاح هرگونه حساب و صدور کارت بانکی جدید؛ حتی صدور المثنی/ تمدید تاریخ اعتبار کارت/ کارت اعتباری و تسهیلات خرد
• مسدود شدن وجوه تمام حساب‌ها و کارت‌های بانکی و هر مبلغ متعلق به صادرکننده که تحت هر عنوان نزد بانک‌ها یا مؤسسات اعتباری موجود است به میزان کسری مبلغ چک و به ترتیب اعلامی از سوی بانک مرکزی
• عدم پرداخت هرگونه تسهیلات بانکی یا صدور ضمانت‌نامه‌های ارزی یا ریالی
• عدم گشایش اعتبار اسنادی ارزی یا ریالی.
موارد منع اعطای دسته چک به اشخاص
اعطای دسته چک به مشتریان زیر ممنوع است:
• اشخاص ورشکسته
• اشخاص معسر از پرداخت محکوم به
• اشخاص دارای چک برگشتی رفع سوءاثر نشده
• وکیل/نماینده صادرکننده (امضاء‌کننده) چک برگشتی (رفع سوءاثر نشده) از طرف اشخاص صاحب حساب در چارچوب قانون.
• اشخاصی که بنا به رأی قطعی مراجع قضایی حسب مفاد قوانین مربوط از جمله موارد مقرر در قانون، به محرومیت از داشتن دسته چک محکوم شده‌اند
• اشخاصی که حساب جاری آنها به دلایل قانونی یا حسب تصمیم مرجع قضایی مسدود شده و برداشت از آن ممنوع است؛ به استثنای مواردی که صرفاً بخشی از موجودی حساب جاری مشتری مسدود شده و برداشت مابقی موجودی حساب جاری وی امکان‌پذیر است
• اشخاص ورشکسته، معسر از پرداخت محکوم به یا دارای چک برگشتی رفع سوءاثر نشده که به وکالت یا نمایندگی از طرف صاحب حساب اعم از شخص حقیقی یا حقوقی اقدام به اخذ دسته چک می‌کنند
• شخصی که کمتر از مجموع تعداد برگه‌های آخرین دسته چک اعطایی به وی، به بانک ارائه و یا تعیین تکلیف شده باشد.
• مشتریانی که از پذیرش الحاقیه جدید به قرارداد افتتاح حساب جاری استنکاف کنند
سوالات متداول
1.اگر بانک عامل اپلیکشین یا نرم‌افزار نداشته باشد، مشتریانی که دارای چک جدید صیاد هستند چگونه می‌توانند چک خود را در سامانه صیاد ثبت کنند؟
می‌توانند به شعبه مراجعه کنند یا از طریق اپلیکیشن‌های پرداخت عمومی برای دسترسی به سامانه صیاد استفاده کنند.
2. پشت‌نویسی چک برای انتقال به چه روالی انجام می‌شود؟
پشت‌نویسی چک‌های موجود برای انتقال، طبق روال قبلی ادامه دارد، اما انتقال چک‌های جدید باید از طریق سامانه صیاد انجام شود.
3. اگر چک‌های صیاد طرح جدید در سامانه صیاد ثبت نشود چه اتفاقی می‌افتد؟
مشمول الزام‌ها و سازوکارهای مقرر در قانون صدور چک نمی‌شوند و فقط نقش یک سند مدنی دارد که نشان می‌دهد از شخصی طلب دارید.
4. وظیفه ثبت چک در سامانه صیاد با چه شخصی است؟
صادرکننده چک، چک را در سامانه صیاد ثبت می‌کند. ذینفع چک نیز آن را تایید می‌کند. قانون جدید صدور چک با توجه به ضرورت ارتقای آگاهی آحاد جامعه و فرهنگ‌سازی در زمینه قانون چک و کاهش چالش‌های پیش روی کسب‌وکارها، به صورت مرحله‌ای و به تدریج اجرایی می‌شود.رییس کل بانک مرکزی اعلام کرده است: این قول را به اعضای مجلس داده‌ایم که تا پایان سال از نظر اطلاع رسانی و اجرای قانون جدید چک، کارهایی که باید انجام شود را به مرحله نهایی برسانیم.
