دعوای رفع تصرف عدوانی

معرفی هریک از دعاوی تصرف عدوانی

دعوای تصرف عدوانی

این دعوی در صورتی مطرح می شود که خوانده به صورت غیرقانونی اقدام به تصرف ملکی کرده است که یا مالکیت آن متعلق به خواهان است و یا منافع آن (در این صورت دعوی از جانب مستاجر ملک طرح می شود ) هم چنین ممکن است افرادی که ملک دیگری را به صورت امانت در دست دارند (مانند قیم و امین ) این دعاوی را طرح کنند ویا اینکه دعوای رفع تصرف عدوانی به طرفیت کسانی طرح شود که پس از اتمام مدت تصرف قانونی ملک را به مالک قانونی آن باز پس نداده اند .

دعوای ممانعت

این دعوی در صورتی طرح می شود که خوانده خود اقدام به تصرف ملک نکرده است ولی در عین حال از تصرف ملک توسط خواهان نیز جلوگیری می کند یکی از بارزترین نمونه های ممانعت از تصرف در ملک زمانی است که فرد با انجام اقداماتی در ملک خود مانع تصرف دیگران در ملک خودشان می شود ، مانند دیوارکشی غیرقانونی و انجام تغییراتی در واحدهای آپارتمانی که مانع تصرف سایر همسایگان شود.

دعوای مزاحمت

این دعوی در صورتی مطرح می شود که خوانده نه اقدام به تصرف ملک کرده است و نه از تصرف خواهان ممانعت کرده است بلکه تنها با اقدامات خود موجب مزاحمت در تصرف خواهان را فراهم کرده است. یکی از بارزترین نمونه های مزاحمت زمانی است که فردی با ریختن زباله و یا نخاله های ساختمانی مزاحم متصرفان قانونی ملک شود.

تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری رفع تصرف عدوانی

همان‌طور که گفته شد، برای طرح دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی ، احراز مالکیت متصرف قبلی ملاک نبوده و صرف احراز تصرف عرفی خواهان، دادگاه را مکلف به صدور حکم رفع تصرف عدوانی و بازگشت آثار ناشی از تصرف می‌کند اما در دعوای کیفری، شرایط این‌گونه نیست و بر اساس ماده ۶۹۰ قانون، احراز مالکیت شاکی دعوا از ارکان اصلی طرح دعوای کیفری رفع تصرف عدوانی محسوب می‌شود. چه اینکه اگر متصرف قبلی فقط بهره‌بردار ملک بوده و حق مالکیت نداشته باشد، حق اعمال دعوای کیفری را نداشته و تنها از مجاری حقوقی و مدنی می‌تواند حق خود را احقاق کند. به بیان دیگر، در دعاوی کیفری، دادگاه فقط پس از احراز مالکیت می‌تواند حکم به محکومیت متصرف داده و او را مستحق مجازات معرفی کند.

دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی

موضوع دعاوی حقوقی رفع روش های تصرف عدوانی در مواد ۱۵۸ تا ۱۷۷ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب مصوب ۱۳۷۹ ذکر شده است. برای تحقق عنوان تصرف عدوانی بر اساس آنچه که در قانون آمده است، وجود سه شرط اساسی ضروری است: نخست، سبق تصرف مدعی (سابقه تصرف قبلی خواهان)، دوم، لحوق تصرف مدعی‌علیه (تصرف بعدی خوانده) و سوم، عدوانی بودن تصرف (تصرف بدون مجوز قانونی).
بر این اساس هرگاه شخصی متصرف ملکی باشد و دیگری بدون مجوز قانونی یا با قهر و غلبه، ملک را به تصرف خود در‌آورد. متصرف قبلی می‌تواند با مراجعه به دادگاه حقوقی و طرح دعوای رفع روش های تصرف عدوانی نسبت به بازپس‌گیری ملک خود از متصرف اقدام کند.
یکی از ویژگی‌های مهمی که در خصوص دعاوی حقوقی رفع تصرف عدوانی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، این است که خواهان دعوا نیازی به اثبات مالکیت خود نداشته و تنها با اثبات تصرف قبلی در ملک می‌تواند اقدام به طرح دعوا علیه متصرف عدوانی کند. البته مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به انــدازه‌ای بـاشـد کـه او در عرف مـتصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف می‌تواند متفاوت باشد. (قانون آیین دادرسی مدنی سابق این مدت زمان را یک سال معین کرده بود)
حتی اگر متصرف عدوانی، مالک ملک بوده و برای احقاق حق خود اقدام به تصرف عدوانی ملک کرده باشد، قانون این اجازه را به متصرف ملک داده است تا با طرح دعوا و اثبات تصرف قبلی خود، رفع تصرف عدوانی را از دادگاه درخواست کند. البته مالک ملک می‌تواند با طرح دعوای متقابل و ارایه اسناد مالکیت نسبت به طرح دعوای خلع ید اقدام و ملک را با استفاده از مجاری قانونی و قضایی از متصرف باز پس گیرد.
یکی از ویژگی‌های مهم احکام رفع تصرف عدوانی، اجرای فوری رای دادگاه است و بر اساس قانون تجدیدنظر خواهی مانع اجرای حکم نیست و رای دادگاه مبنی بر رفع تصرف فوری اجرا شده و دادگاه می‌تواند حکم به رفع آثار ناشی از تصرف عدوانی بدهد.

شرایط اقامه دعوای تصرف عدوانی حقوقی

مطابق ماده 158 آیین دادرسی مدنی برای اینکه بتوان دعوای رفع تصرف عدوانی اقامه نمود باید شرایطی وجود داشته باشد . بر این اساس ، شرایط اقامه دعوای رفع تصرف عدوانی را می توان شامل موارد زیر دانست :

1- دعوای تصرف عدوانی لزوما در مورد اموال غیر منقول مطرح می شود ؛ مانند خانه و زمین . بنابراین ، در مورد اموال منقول همچون خودرو امکان اقامه دعوای تصرف عدوانی وجود ندارد .

2- خواهان دعوا یعنی کسی که می خواهد دعوای تصرف عدوانی اقامه کند بایستی حتما خودش ، قبل از متصرف عدوانی ، در آن مال غیر منقول متصرف بوده باشد . مثلا اگر در حال حاضر کسی منزلی را تصرف عدوانی کرده و می خواهیم علیه او دعوای تصرف عدوانی اقامه کنیم ، بایستی خودمان قبل از او متصرف آن منزل بوده باشیم . در اصطلاح حقوقی ، به این وضعیت سبق تصرف خواهان گفته می شود ؛ یعنی خواهان قبل از خوانده متصرف بوده باشد . اینکه خواهان تا چه مدت زمانی بایستی متصرف سابق بوده باشد ، به عرف بستگی دارد .

3- مسئله بعد این است که تصرف خوانده یعنی کسی که دعوای تصرف عدوانی علیه او مطرح می کنیم ، بایستی بعد از خوانده مال را تصرف کرده باشد . اگر خود خوانده هم قبل از خواهان متصرف بوده باشد ، در اینصورت خواهان متصرف سابق نیست ؛ پس نمی تواند دعوای تصرف عدوانی را اقامه نماید . مثلا ( الف ) متصرف ملکی است و بعد از او ( ب ) آن را تصرف می کند و دوباره الف آن را تصرف می کند ، در این حالت شخص ( ب ) نمی تواند دعوای تصرف عدوانی علیه ( الف ) اقامه کند ، به این دلیل که شخص ( الف ) متصرف سابق بوده است .

4- تصرف مذکور دراین ماده بایستی بصورت عدوانی بوده باشد . فلذا در صورتی که تصرف دیگری در مال غیر منقول دارای جنبه قانونی داشته باشد و با رضایت صورت گرفته باشد ، نمی توان آن را تصرف عدوانی دانست . قانونگذار مفهوم ” تصرف عدوانی ” را مشخص نکرده است ، اما عبارت ” بدون رضایت ” بکار برده شده است که تا حد زیادی مفهوم ” عدوانی ” را بیان می کند .
بنابراین ، ارکان دعوای تصرف عدوانی حقوقی به طور خلاصه عبارتند از : تصرف سابق خواهان ، لاحق بودن تصرف متصرف و عدوانی بودن تصرف مذکور .
نکته مهم این است که مرجع صالح برای اقامه دعوای تصرف عدوانی حقوقی ، دادگاهی است که مال غیر منقول در حوزه آن واقع است .

دعوای کیفری رفع روش های تصرف عدوانی

هر فعل یا ترک فعلی که قانون برای آن مجازات تعیین کرده باشد، جرم محسوب می‌شود و ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی نیز «تصرف عدوانی مال منقول غیر»، «مزاحمت از احقاق حق» و ممانعت از اجرای حق «را مستحق مجازات دانسته است».
به اعتقاد برخی حقوقدان‌ها و با توجه به تعاریف قانونی، «جرم تصرف عدوانی یعنی تصرف مال غیرمنقول متعلق به دیگری بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی آن». برای شناخت بهتر جرم تصرف عدوانی ابتدا باید عناصر جرم شناخته شده سپس به تفاوت‌های آن با دعوای حقوقی تصرف عدوانی پرداخت.
• عنصر مادی جرم: عمل فیزیکی جرم تصرف عدوانی، اقدام به تصرف غیرقانونی املاک متعلق به دیگران است. هر اقدامی که در تسلط یا استیفای مالک از ملک با محدودیت یا خطر روبه‌رو شود، مصداق تصرف بوده و این تصرف می‌تواند هم با ایجاد آثار تصرف و هم به صورت عادی و بدون ایجاد آثار تصرف باشد. به بیان دیگر، تصرف یک عمل عرفی بوده و شامل هر اقدامی می‌شود که مالکیت مالک را به خطر می‌اندازد.
برای تحقق عنصر مادی جرم تصرف عدوانی نخست اینکه مال باید مال غیرمنقول باشد و دوم اینکه متصرف یا مدعی، مالکِ ملک باشد. همچنین راضی نبودن مالک یا صاحب حق از تصرف دیگران نیز در این خصوص یکی از شرایط است.
• عنصر قانونی جرم: ذیل ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ به صراحت در خصوص جرم تصرف عدوانی به بیان شرایط و اوضاع احوال این جرم پرداخته است. در ذیل ماده ۶۹۲ همان قانون به تصرف با قهر و غلبه اشاره کرده که باز هم مصداق همین جرم محسوب می‌شود. البته ماده ۶۹۴ قانون نیز به صورت جزیی موضوع ورود غیرمجاز به منزل و حریم خصوصی مسکن افراد را مورد توجه قرار داده که مصداق دیگری از جرم تصرف عدوانی محسوب می‌شود اما در مجموع مهم‌ترین مستند قانونی جرم تصرف عدوانی همان ذیل ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی است.
نکتت مهم در هنگام طرح دعاوی رفع تصرف عدوانی
1. دعاوی رفع تصرف عدوانی بدون ارائه سند مالکیت نیز قابل طرح است ؛ توضیح آنکه امین و مستاجر نیز می توانند این دعاوی را طرح کنند ، و البته در صورتی که طرح دعوای رفع تصرف همراه با دعوای مالکیت باشد تا زمان تعیین تکلیف در خصوص دعوای مالکیت به دعوای رفع تصرف رسیدگی نخواهد شد.
2. دعاوی رفع تصرف دارای چند امتیاز ویژه هستند:
• این دعاوی با پرداخت هزینه معادل دعاوی غیرمالی قابل رسیدگی هستند(علی رغم اینکه موضوع آنها مال غیرمنقول است .)
• حکم رفع تصرف عدوانی پس از صدور در مرحله بدوی نیز قابل اجرا است؛ توضیح آنکه بر خلاف سایر دعاوی نیازی به گذشت مهلت تجدید نظر خواهی ویا رسیدگی به حکم بودی در مرحله تجدید نظر خواهی نیست و احکام مربوط به دعوای رفع تصرف عدوانی قبل از قطعیت نیز اجرا می شوند.
• دستور موقت مربوط به خود را دارند و اجرای دستور موقت این دعاوی نیازی به تایید سای مقامات قضایی ندارد به این معنا که بدون طی مراحل قانونی مربوط به صدور دستور موقت می توان از ادامه اقدامات متصرف غیر قانونی جلوگیری کرد.

سوالات متداول

دعاوی رفع تصرف عدوانی چه دعاوی هستند و چه زمانی مطرح می شوند؟
دعاوی رفع تصرف عدوانی آن دسته از دعاوی هستند که خواهان (طرح کننده دعوی) با استناد به وجود سابقه تصرف خویش در ملک به طرفیت فردی مطرح می کند که با اقدامات عدوانی (غیرقانونی) خود ملک خواهان را تصرف کرده است و یا اینکه به واسطه اقدامات غیر قانونی خود مزاحم تصرفات و بهره مندی متصرف قانونی ملک شده و یا اینکه مزاحمت برای متصرف قانونی ملک ایجاد کرده است.

برای طرح دعاوی رفع تصرف عدوانی چه شرایطی لازم است ؟
سابقه تصرف خواهان: در خصوص این دعاوی خواهان باید ثابت کند که مال غیرمنقول سابقا” در تصرف وی بوده است.
لحوق اقدامات خوانده: اقدامات خوانده باید متاخر از اقدامات خواهان باشد در غیر اینصورت دعوای خواهان رد خواهد شد.
عدوانی بودن اقدامات خوانده: تصرف خوانده باید خلاف قانون باشد، در صورتی که اقدامات خوانده مبتنی بر وجود یک حق قانونی ویا قراردادی باشد امکان طرح دعاوی رفع تصرف عدوانی وجود ندارد.

آیا در مواجه با تصرفات غیر قانونی اشخاص می توان از دیگر روش های قانونی استفاده کرد؟
بله در مواجه با اقدامات غیر قانونی اشخاص نسبت به ملک خود طرح دو نوع دعوای دیگر نیز ممکن است:
دعوای خلع ید و تخلیه ید
تمایز میان این دعاوی و دعاوی رفع تصرف عدوانی این است که در دعوای خلع ید خواهان با داشتن سند مالکیت بلامنازع برای رفع ید غصبی خواهان اقدام می کند در حالیکه طرح دعوای رفع تصرف با داشتن سمت (امانت)، سند اجاره و یا اثبات سابقه تصرف قانونی خواهان نیز قابل طرح است و نیازی به وجود سند مالکیت ندارد دعوای دیگر در رابطه با رفع ید عدوانی خوانده، دعوای تخلیه است و در صورتی طرح می شود که میان خوانده و خواهان قرارداد اجاره بوده و خوانده پس از اتمام مدت اجاره حاضر به تخلیه ملک نشده باشد.

جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره دعوی رفع تصرف عدوانی و همچنین مشاوره با وکیل دادگستری متخصص امور ملکی با آریا وکیل تماس بگیرید.